80 năm hình thành và phát triển ngành Khí tượng Thủy văn

TÁM MƯƠI NĂM HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN NGÀNH KHÍ TƯỢNG THỦY VĂN VIỆT NAM

Trần Văn Tình, Trần Quốc Việt, Phạm Minh Tiến

Khoa Khí tượng Thủy văn

 Ngày 03 tháng 10 năm 2025, ngành Khí tượng Thủy văn (KTTV) Việt Nam kỷ niệm tròn 80 năm xây dựng và phát triển (03/10/1945 – 03/10/2025). Đây là dấu mốc lịch sử quan trọng, khẳng định vai trò không thể thiếu của ngành trong sự nghiệp bảo vệ tính mạng, tài sản của nhân dân, đồng thời đóng góp thiết thực vào phát triển kinh tế - xã hội, bảo đảm quốc phòng – an ninh và ứng phó với biến đổi khí hậu.

1. Lịch sử ra đời

Ngành KTTV Việt Nam được hình thành từ nền tảng các trạm khí tượng thời Pháp thuộc, tiêu biểu như trạm Cao Bằng vào năm 1898. Tuy nhiên, mốc son lịch sử đánh dấu sự ra đời của ngành KTTV cách mạng Việt Nam là ngày 03 tháng 10 năm 1945, khi Chủ tịch Hồ Chí Minh ký Sắc lệnh số 41 của Chủ tịch Chính phủ Lâm thời Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, bãi bỏ các sở, ban, ngành của chính quyền cũ và sáp nhập các cơ quan khí tượng, thủy văn vào Bộ Giao thông Công chính. Đây là văn bản pháp quy đầu tiên đặt nền móng cho sự phát triển của ngành KTTV độc lập và tự chủ, phục vụ nhân dân.

Đài Thiên văn Phù Liễn chụp từ trên cao (Ảnh: https://vinpearl.com/vi/dai-thien-van-phu-lien-hai-phong-tu-hao-cong-trinh-100-nam-tuoi-xu-cang )

Ngày 03 tháng 10 hàng năm đã được Thủ tướng Chính phủ quyết định là Ngày truyền thống ngành Khí tượng Thủy văn Việt Nam theo Quyết định số 1821/QĐ-TTg ngày 17 tháng 12 năm 2019.

2. Những người đặt nền móng cho ngành KTTV

Ngay từ những ngày đầu, ngành KTTV đã có những nhà khoa học xuất sắc, tiêu biểu là Giáo sư Nguyễn Xiển, Giám đốc Nha Khí tượng Việt Nam – người được coi là “kiến trúc sư” của ngành KTTV cách mạng, được Chủ tịch Hồ Chí Minh tin tưởng giao phó trọng trách. Ông đã góp phần to lớn vào việc đặt nền móng cho lĩnh vực này, kết hợp giữa phương pháp dự báo hiện đại với kinh nghiệm dân gian để phục vụ hiệu quả cho nông nghiệp và các hoạt động quân sự.

GS. Nguyễn Xiển

Các thế hệ lãnh đạo sau này như GS.TSKH Trần Văn An, GS.TSKH Nguyễn Đức Ngữ, TS. Nguyễn Công Thành, TS. Bùi Văn Đức, Ông Lê Công Thành, GS.TS Trần Hồng Thái, ông Nguyễn Thượng Hiền cùng nhiều thế hệ kế tiếp đã góp phần xây dựng, củng cố và phát triển ngành.

3. Quá trình phát triển theo các thời kỳ

Trải qua 80 năm, ngành đã không ngừng lớn mạnh, hình thành một hệ thống tổ chức theo các giai đoạn, thời lỳ lịch sử.

Thời kỳ ban đầu (1945-1955):

Ngày 03/10/1945: Chủ tịch Hồ Chí Minh ký Sắc lệnh số 41 sáp nhập Sở Thiên văn và Đài Thiên văn Phủ Liễn vào Bộ Công chính và Giao thông, đặt nền móng cho ngành Khí tượng Thủy văn cách mạng.

Thời kỳ tái thiết và phát triển (1955-1975):

Năm 1955: Chính phủ thành lập Nha Khí tượng trực thuộc Phủ Thủ tướng.

Năm 1956: Thành lập Nha Khí tượng Thủy văn.

Năm 1958: Chuyển công tác thủy văn sang Bộ Thủy lợi, Nha Khí tượng Thủy văn đổi tên thành Nha Khí tượng và vẫn trực thuộc Phủ Thủ tướng.

Thời kỳ thống nhất và xây dựng (1975-nay):

Năm 1975: Hợp nhất Nha Khí tượng và Cục Thủy văn (thuộc Bộ Thủy lợi) để thành lập Tổng cục Khí tượng Thủy văn theo Nghị quyết số 21-NQ/QHK6 của Ủy ban Thường vụ Quốc hội.

Năm 1976: Nghị định số 215/CP của Chính phủ quy định chức năng, nhiệm vụ và cơ cấu tổ chức của Tổng cục Khí tượng Thủy văn gồm 6 Vụ, 38 Đài KTTV tỉnh/thành và 12 đơn vị sự nghiệp.

Từ năm 1994 đến nay: Cơ cấu tổ chức tiếp tục được điều chỉnh và hoàn thiện theo các Nghị định của Chính phủ, chuyển đổi từ Tổng cục Khí tượng Thủy văn (trực thuộc Bộ Tài nguyên và Môi trường) thành Cục Khí tượng Thủy văn (trực thuộc Bộ Nông nghiệp và Môi trường) vào năm 2025. Hiện nay, Cục bao gồm các đơn vị chuyên môn và các Đài Khí tượng Thủy văn khu vực, cấp tỉnh để quản lý và vận hành mạng lưới quan trắc trên cả nước.

4. Quá trình đào tạo, cung cấp nguồn nhân lực nhân lực Khí tượng Thủy văn tại Trường Đại học Tài nguyên và Môi trường Hà Nội

Trường Đại học Tài nguyên và Môi trường Hà Nội là một trong những nôi đào tạo các cán bộ, kỹ thuật viên, dự báo viên…. nguồn nhân lực cho ngành KTTV. Trải qua bề dày lịch sử 70 năm, bắt đầu từ Tổ giáo viên Khí tượng và Thủy văn gắn với Trường Cán bộ KTTV Hà Nội, khoa Khí tượng Thủy văn của Trường đã có nhiều đóng góp to lớn trong việc cung cấp nguồn nhân lực phục vụ các ngành khoa học kỹ thuật, kinh tế, an ninh quốc phòng và công tác phòng tránh thiên tai. Các thế hệ giảng viên đã luôn chú trọng công tác đào tạo, truyền đạt kiến thức chuyên sâu cho sinh viên và kỹ thuật viên.

Sơ cấp: 13 khóa với hàng trăm kỹ thuật viên.

Trung cấp: 45 khóa với gần 5.000 học sinh.

Cao đẳng: 14 khóa với gần 1.000 sinh viên.

Chuyên tu đại học: 24 khóa với gần 700 sinh viên.

Đại học chính quy: 11 khóa với gần 700 sinh viên.

Đại học vừa làm vừa học: 12 khóa với gần 500 sinh viên.

Liên thông đại học chính quy: 5 khóa với gần 300 sinh viên.

Cao học: 8 khóa với gần 400 thạc sĩ.

Đào tạo trình độ trung cấp khí tượng cho lực lượng Hàng không Việt Nam và Không quân Việt Nam.

Đào tạo hàng trăm lưu học sinh Lào và Campuchia từ năm 1976 đến 1993.

Hiện nay, hơn 2/3 cán bộ ngành KTTV Việt Nam được đào tạo từ mái trường này – minh chứng cho vai trò quan trọng trong công tác đào tạo, nghiên cứu và chuyển giao tri thức của Trường.

Trường Đại học Tài nguyên và Môi trường Hà Nội, nơi đào tạo nguồn nhân lực cho ngành KTTV

5. Các thành tựu khoa học công nghệ

Trong 80 năm qua, ngành KTTV đã đạt được nhiều thành tựu nổi bật:

• Ứng dụng công nghệ quan trắc tự động, mô hình dự báo hiện đại.
• Nghiên cứu ứng dụng trí tuệ nhân tạo, học máy (machine learning) trong dự báo thời tiết, bão, lũ, sạt lở đất.
• Phát triển hệ thống cảnh báo sớm thiên tai, phục vụ hiệu quả công tác phòng chống, giảm nhẹ rủi ro.
• Thực hiện quan trắc tại các đảo tiền tiêu như Trường Sa, Bạch Long Vỹ, góp phần bảo vệ chủ quyền quốc gia.
• Nghiên cứu, đánh giá biến đổi khí hậu và đề xuất giải pháp thích ứng cho nhiều vùng miền, trong đó có khu vực miền núi và ven biển.

Những thành tựu đó đã khẳng định năng lực khoa học công nghệ ngày càng hiện đại, tiệm cận với các chuẩn mực khu vực và quốc tế.

Cuộchọp khẩn về diễn biến cơn bão số 09/2025 (Ảnh: http://vnmha.gov.vn/public/chi-dao-dieu-hanh-103/dien-bien-con-bao-so-9--bao-ragasa-19490.html

6. Mục tiêu, triết lý phát triển của ngành

Với phương châm hành động “Chính xác – Kịp thời – Hiệu quả – Hiện đại”, ngành KTTV tiếp tục đổi mới, nâng cao chất lượng quan trắc, dự báo và cảnh báo. Đồng thời, ngành sẽ đẩy mạnh ứng dụng công nghệ số, hợp tác quốc tế, nhằm phục vụ ngày càng tốt hơn công tác phòng chống thiên tai, thích ứng biến đổi khí hậu và phát triển bền vững đất nước.

Trải qua 80 năm, ngành KTTV Việt Nam đã chứng minh được vai trò và vị thế của mình thông qua những đóng góp thiết thực cho sự phát triển kinh tế - xã hội, quốc phòng và an ninh. Với bề dày lịch sử vẻ vang, sự tận tâm của các thế hệ cán bộ và sự phát triển không ngừng về khoa học công nghệ, ngành sẽ tiếp tục là một trong những lực lượng nòng cốt trong công tác phòng chống và giảm nhẹ thiên tai, hướng tới một tương lai phát triển bền vững cho Việt Nam.